نقش ایل بختیاری در جنگ جهانی اول
ایلات و عشایر به عنوان بخش قابل توجه جمعیت ایران در جنگ جهانی اول یکی از وزنههای تعیینکننده سیاست کشور بودند که توانایی انتخاب بین همراه شدن با دشمن یا جنگیدن علیه او را داشتند. در این مقاله به نقش ایل بختیاری در جنگ جهانی اول خواهیم پرداخت.
جنگ اول جهانی زمانی آغاز شد که ایران بیطرفی خود را اعلام کرده بود. اما طولی نکشید که این بیطرفی به دست دولتهای درگیر در جنگ نقض و پای ایران به نخستین جنگ خانمانسوز بینالملل باز شد.
در این جنگها دولت قاجار به دلیل ضعف در امور سیاسی و مملکتداری، توانایی ایستادگی در مقابل قدرتهای آن دوران را نداشت؛ بنابراین اغلب قیامها و مقاومتها علیه مهاجمان خارجی به دست مردم شکل گرفت
اهمیت ایل بختیاری برای انگلستان در جنگ جهانی اول
در این بین بعضی از مناطق، اقوام یا ایلات و قبایل بیشتر از سایرین مورد توجه دولتهای خارجی قرار داشتند. از این نمونه میتوان به توجه خاص انگلستان به ایل بختیاری اشاره کرد. جغرافیای خاص این منطقه که جنوب غربی کشور یعنی شمال خوزستان و بخشهای مرکزی اصفهان را در بر میگرفت، همچنین وجود نفت و تواناییهای نظامی و اقتصادی این ایل از جمله عواملی بودند که انگلستان و حتی آلمان را به آن ناحیه جذب و موجبات تلاش این دولتها را برای حفظ منافعشان فراهم میکرد.
جاده لینچ؛ فصل مهمی از روابط انگلستان و ایل بختیاری در جنگ جهانی اول
اهمیت این منطقه و ایل بختیاری زمانی برای انگلیسها بیشتر شد که خانهای بختیاری موفق به احداث جاده تجاری از اصفهان به شوشتر خوزستان شدند و سال بعد از آن یعنی در ۴ مارس ۱۸۹۸ میلادی طی یک قرارداد جاده را به برادرانی انگلیسی به نام لینچ واگذار کردند و برادران لینچ هم تأمین امنیت این جاده را برعهده خانهای بختیاری گذاشتند.
بعد از احداث این جاده بود که انگلیسها توانستند، از راه خلیج فارس وارد کشور کرده، آن را از طریق کارون به شوشتر، از شوشتر و جاده لینچ به اصفهان و از اصفهان کالاهای خود را به سرتاسر ایران عرضه کنند. جاده بختیاری یا لینچ چه از نظر مسافت و چه هزینه برای انگلستان بهصرفهتر از مسیر قدیمی بوشهر به اصفهان بود و از این حیث برای آنان اهمیت زیادی داشت.
البته این جاده تنها کاربرد تجاری نداشت. بلکه در زمان جنگ و درگیری راه بسیار مناسبی برای انتقال مهمات و نیرو هم به حساب میآمد. خانهای بختیاری ضمن این که توانایی و وظیفه دفاع از جاده لینچ را داشتند، به دلیل قوای نظامی میتوانستند از تأسیسات نفتی انگلستان هم محافظت کنند.
همین امتیازات بود که باعث شد آلمان و انگلیس در جنگ جهانی اول بر سر نفوذ هر چه بیشتر در این منطقه و در بین ایل بختیاری با هم به رقابت بپردازند. برتری هر یک از این دو قدرت در چنین سیاستی میتوانست سرنوشت جنگ را تغییر دهد. چون که در هر حال، هر دو طرف جنگ برای تأمین اقتصاد و سوخت وسائل جنگی خود نیازمند نفت بودند.
در این بین خانهای بختیاری به طور عمده به دو دسته تقسیم شدند؛ خانهای بزرگ که دست به تأمین امنیت جاده لینچ زده و به نوعی همپیمان انگلیسها بودند و خانهای کوچک که با آلمانها همراه شده و به انگلستان معترض شده بودند و سعی در تخریب جاده بختیاری داشتند.
از این مطلب میتوان نتیجه گرفت که در مجموع میان انگلیسها و خانهای بزرگ بختیاری روابط خوبی برقرار بوده است. زمانی که انگلستان در سال ۱۹۰۹ میلادی از شرکت نفت بختیاری که به تازگی تأسیس شده بود، به بختیاریها سهام واگذار کرد این روابط بهتر از قبل هم شد.
جنگ جهانی اول؛ شعلهور شدن آتش دوستی انگلیسها و بختیاریها
بعد از شروع جنگ تلاش انگلستان برای از دست ندادن همراهی بختیاریها افزایش پیدا کرد. زیرا در ابتدای این جنگ، انگلستان به تازگی سوخت کشتیهای خود را از ذغال سنگ به نفت تغییر داده بود و از این رو تحت هر شرایطی باید آرامش بین خانهای بختیاری که حافظ منطقه بودند، حفظ میشد و منطقه بختیاری نباید به دست متحدین میافتاد. در مقابل، همانطور که گفتیم، آلمانها هم سعی داشتند با نفوذ در بین این ایل، سلطه انگلستان را از بین برده و جادهها و میادین نفتی آنها را تخریب کرده یا بر آن تسلط پیدا کنند.
اختلافات درون ایل بختیاری
با وجود تمام تلاشهای انگلستان، اختلاف بین خانها به وضوح دیده میشد. بهعنوانمثال میتوان به اختلاف در بین ایلخانیها و حاجیالخانیها اشاره کرد. البته بعد از مدتی، دیگر خانها کوچک و ایلبیگیها هم به این دسته اضافه شدند و برای نشان دادن اعتراض خود نسبت به بیتوجهی انگلستان به خودشان به آلمانها روی خوش نشان دادند.
انگلستان چطور خانهای بختیاری را همراه خود کرد؟
انتصاب بختیاریها به مناصب حکومتی چه در داخل قبایل و چه در حکومت سایر مناطق ایران یکی از راهکارهای انگلستان برای جلب نظر و تشویق این خانها بود. امیر افخم از نمونه افرادی است که انگلیسها برای جلب وفاداریاش حکومت کرمانشاه را به او واگذار کردند.
دادن عناوین و القاب مختلف، تأسیس کنسولگری در دهکرد (شهرکرد حالا)، توزیع اسلحه و مهمات از تفنگ گرفته تا مسلسل و از همه مهمتر دادن وام و پول از دیگر راهکارهای دولت بریتانیا در دوره جنگهای جهانی بود.
تأثیر جنگ جهانی اول بر ایل بختیاری
این جنگ همانطور که جهان را زیر و رو کرد، بر ایل بختیاری هم آثار به سزایی داشت. در این جنگ، خانهای بزرگ اغلب به حکومت ایالات و شهرهای مختلف ایران رسیدند و از همراهی با انگلستان سود بردند. در مقابل خانهای کوچک که بیشتر پسران خانهای بزرگتر بودند و به آلمانها گرایش داشتند، تبعید، غارت و کشته شدند.
انگلیسها و بختیاریها؛ دوست یا دشمن
البته یکی از مقامات انگلیسی در خاطرات خود حتی وفاداری خانهای طرفدار بریتانیا را هم زیر سوال برده و آورده که انتظار بیوفایی آنها را نداشته است. پس میتوان نتیجه گرفت که در مجموع این خانها سیاستهای مبهمی داشتند که شاید بیشتر بر پاشنه منافعشان میچرخید.
سرنوشت روابط بختیاریها و انگلستان بعد از جنگ جهانی اول
بعد از جنگ جهانی و پیروزی متفقین، دولت انگلستان تصمیمهای متفاوتتری برای ایران گرفت. در این سیاست جدید بریتانیا قصد داشت تا حمایت خود را از ایلات قطع کرده و کمر به همت حمایت از یک دولت مرکزی مقتدر در ایران ببندد که بست. در نتیجه روابط صدساله انگلیس و ایل بختیاری رو به تیرگی گذاشت و مراودات تاریخی این دو به پایان رسید.