جنگ جهانی دوم که جنگی فراگیر از اول سپتامبر ۱۹۳۹ تا دوم سپتامبر ۱۹۴۵ بود، اوضاع جهان را دگرگون کرد و بیشتر کشورهای جهان مجبور به حمایت از متفقین یا متحدین شدند. این جنگ خیلی از کشورها، از جمله تمامی ابرقدرت‌های روز را درگیر خود کرد و کشور ایران هم از این قاعده مستثنی نبود. اما جنگ جهانی دوم در ایران چطور پیش رفت؟
ایران با وجودی که از ابتدا سیاست بی‌طرفی اتخاذ کرد، به دلایل مختلف از جمله موقعیت استراتژیک، مورد توجه متفقین قرار گرفت و تا پایان جنگ در اﺷﻐﺎل ﻧﻈﺎﻣﯽ انگلستان و شوروی ﺑﻮد. ﻫﺪف اﺻﻠﯽ آنها از اﺷﻐﺎل اﻳﺮان اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ، ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﻣﮑﺎﻧﺎت این ﺳﺮزﻣﻴﻦ بود.
در این مقاله سعی بر این است که ضمن تشریح اوضاع منتهی به جنگ جهانی دوم و موضع‌گیری ایران در قبال آن، وضعیت و شرایط ایران در جنگ جهانی دوم، قبل و هنگام آن و تاثیرات پس از آن روی کشور بررسی شود.
شرایط ایران پیش از جنگ جهانی دوم
جنگ جهانی اول در ایران اوضاعی نابسامان ساخت که بحرا‌ن‌های اقتصادی و وضعیت ناپایدار سیاسی، ایران را تا مرز یک دولت ورشکسته پیش برد. در سال‌های اول موجی از قحطی شدید، فقر و قتل در بین ملت ایران وجود داشت که با خشکسالی ادامه پیدا کرد که باعث شد میلیون‌ها ایرانی بر اثر قحطی از بین بروند.
به قدرت رسیدن رضاخان
رضاخان که در آن زمان به عنوان یک افسر نظامی که در تیپ قزاق‌های پارسی و یک ملی‌گرای سرسخت مشغول خدمت بود، با حمایت انگلیسی‌ها، در بهمن سال ۱۲۹۹ شمسی با رهبری یک کودتا، کنترل تهران را به دست گرفت و شاه ضعیف و فاسد قاجار را وادار به انتصاب خود به عنوان وزیر جنگ کرد.
پس از اینکه وی چندین شورش را که نمایانگر کنترل متمرکز در کشور بود سرکوب کرد، مجلس شورای ملی پارلمان در سال ۱۳۰۲ با قدرت دیکتاتوری مجازی، رضاخان را به عنوان نخست وزیر منصوب کرد.
در نهایت او خود را در تاریخ آذر ۱۳۰۴ به عنوان شاه معرفی کرد و سلسه‌ی پهلوی را بنیان نهاد.
ایران در جنگ جهانی دوم و نگاهی به اصلاحات رضاخانی
رضا شاه در زمان سلطنت خود پیش از شروع جنگ جهانی دوم در ایران اصلاحاتی را برای بازسازی کشور و احیای استقلال سیاسی و اقتصادی انجام داد.
اما نوسازی ایران به تخصص فنی گسترده خارجی نیاز داشت. شاه که مایل به افزایش وابستگی قابل توجه ایران به انگلیس نبود، با شرکتی آلمانی قرارداد بست. به طوری که در زمان جنگ جهانی دوم، بین ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ شهروند آلمانی در ایران زندگی می کردند که بسیاری از آنها مقامات مهمی در بخش‌های ارتباطی و حمل و نقل داشتند.
شروع جنگ جهانی دوم
پس از به قدرت رسیدن نازی‌ها در سال ۱۳۱۲ و به ویژه با حمله آلمان به لهستان به رهبری آدولف هیتلر در سال ۱۳۱۸، جنگ جهانی دوم رسما آغاز شد. بیش از ۱۱ میلیون نفر در طول این جنگ کشته شدند که اکثر کشورها و کل اروپا درگیر این جنایات بودند.
زمینه‌های شروع جنگ جهانی دوم در ایران
ایران در جنگ جهانی دوم توسط رضاشاه بی‌طرف اعلام شد. اگرچه ایران بی طرف ماند اما انگلیس همچنان به روابط صمیمانه ایران با برلین مشکوک بود و خواستار شد که شاه تمام شهروندان آلمانی را که بریتانیایی‌ها آن را بیش از ۳ هزار نفر تخمین زده بودند، اخراج کند.
دو تحول در سال ۱۳۲۰ نگرانی‌های انگلیس را برانگیخت:
- اول، یک کودتای کوتاه مدت طرفدار آلمان در عراق بود که در فروردین ۱۳۲۰ تهدید کرد که دسترسی هیتلر به مزارع حیاتی نفت خاورمیانه را فراهم خواهد کرد.
- دوم، حمله آلمان نازی به جماهیر شوروی، انگلستان را بر آن داشت تا مقادیر زیادی تجهیزات نظامی را به ارتش سرخ منهدم شده بفرستد.
شروع جنگ جهانی دوم در ایران
در مرداد ۱۳۲۰، لندن اولتیماتوم‌هایی صادر کرد که خواستار اخراج آلمانی‌ها توسط شاه از ایران بود اما او قبول نکرد. رضا شاه به جای آن، نیروهای خود را در منطقه جنوب غربی خوزستان، محل پالایشگاه آبادان تقویت کرد. در آن زمان وینستون چرچیل و جوزف استالین به توافق رسیده بودند که ایران و منابع آن را با زور و اجبار حفظ کنند.
در نهایت ساعت ۴ صبح ۳ شهریور، یک شناور انگلیسی از رودخانه‌ی اروند آبادان حمله را آغاز کرد که آغاز درگیری ایران در جنگ جهانی دوم بود.
همچنین به دنبال تصرف پالایشگاه نفت و خرمشهر، چهار کشتی آلمانی و سه کشتی بار ایتالیایی نیز به دست انگلیس افتادند.
در همین حال، جماهیر شوروی سه ارتش برای حمله به شمال ایران مستقر کرد. میان آنها ۴۰هزار سرباز و هزار تانک قرار گرفت. در تاریخ ۵ شهریور، بمب افکن‌های سنگین اتحاد جماهیر شوروی بمباران شبانه‌روزی شهرهای شمالی را آغاز کردند. در حالی که نیروهای زمینی شروع به شکست دادن مدافعان بودند، سرانجام مدافعان باقی‌مانده در روز ۶ شهریور تسلیم شدند.
اثرات حمله متفقین به ایران در جنگ جهانی دوم
در ۷ شهریور، شاه با آتش‌بس موافقت کرد. تعداد کشته‌ها انگلیسی 22 نفر و کشته‌های شوروی 40 نفر بود. اما تعداد کشته‌های نظامی و غیرنظامی ایران ۸۰۰ نفر بود.
متفقین اکنون خواستار این بودند که رضا شاه روابط دیپلماتیک خود را با قدرتهای محور قطع کند و همه شهروندان آلمانی را تحت بازداشت خود قرار دهد. با این حال، شاه متحد متفقین شد که مذاکرات را متوقف کرد اما در حالی بود که او مخفیانه برنامه‌ی تخلیه آلمانی‌ها در سراسر مرز ترکیه را پیاده کرده بود. این باعث شد که شوروی از ۲۵ شهریور به پیشرفت خود در تهران ادامه دهد.
نزدیک به یک سوم از کمکهای حیاتی ارتش که متحدین غربی به اتحاد جماهیر شوروی منتقل کردند، از ایران هدایت می شد. متفقین قول دادند که شش ماه پس از پایان جنگ با آلمان نیروهای خود را از ایران خارج کنند. با این حال، مسکو پس از شکست هیتلر، به عقب نشینی وعده داده شده عمل کرد و سرانجام ایران در اردیبهشت ۱۳۲۵ سرزمین‌های خود را پس گرفت.
تاثیرات کلی جنگ جهانی دوم بر ایران
جنگ جهانی دوم بر کل دنیا تاثیرات مخربی به جا گذاشت که حقایق نگفته‌ی بسیاری را در خود دارد. از بمب‌های اتمی‌ای تا پدید آمدن دو ابر قدرت.
همچنین تأثیر جنگ جهانی دوم در ایران ویران کننده بود. ایران استقلال حقوقی خود را به دست نیروهای اشغالگر از دست داد.
در جنگ جهانی دوم علیرغم موضع همکاری ایران، انگلیس و شوروی بخش اعظم ذخایر غلات ایران را برای سربازان خود تصرف کردند. همین امور باعث آلودگی و گرسنگی شدید در ایران شدند. مقامات انگلیس و شوروی از بزرگراه‌های اصلی و راه آهن‌های ایران برای اهداف خود استفاده کردند و نیروی انسانی و تجهیزات ایرانی را برای اهداف جنگی خود توقیف کردند. با کمبود منابع کشاورزی در سال ۱۳۲۱ و هجوم عظیم پناهندگان اروپایی، قحطی شایع شد. بسیاری از مردم بر اثر گرسنگی کشته شدند. بی ثباتی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی رشد کرد و همچنین اقتصاد نابود شد.
ایران پس از جنگ جهانی دوم
در زمان جنگ جهانی دوم، ایران عملا به صحنه‌ی منازعه میان دولت‌های متخاصم تبدیل شد. به دنبال حمله متفقین و ناکارآمدی ارتش ۱۲۷ هزار نفری رضا شاه، یأس شدیدی در جامعه وجود آمد. پس از استعفای رضا شاه در بیست و پنجم شهریور ۱۳۲۰، اولین قشری که به شدت آسیب دید نظامیان بودند.
بی‌ثباتی و ناآگاهی حاکم بر ارتش و همچنین انتقادناپذیری رضا شاه نسبت به عملکرد ارتش و حکومت‌اش، به قیمت تاج و تخت او تمام شد. این اتفاق باعث شد ایران نه تنها مدتی توسط دولت‌های متخاصم تصرف شود، بلکه تا مدت‌ها پس از پایان جنگ جهانی دوم درگیر مشکلات مخرب و ویرانگر ناشی از آن باشد.
پیشنهاد مطالعه: جنگ جهانی دوم چگونه آغاز شد؟
