نبرد استالینگراد یکی از بی‌رحمانه‌ترین نبردهای نظامی جنگ جهانی دوم بود که بین نیروهای روسیه با آلمان نازی و متحدین آن (قدرت‌های محور) در گرفت. این نبرد که از اوت سال ۱۹۴۲ تا فوریه ۱۹۴۳ به طول انجامید و موجب آسیب و مرگ دو میلیون انسان شد، لقب یکی از بزرگ‌ترین، طولانی‌ترین و خونین‌ترین درگیری‌های جنگاوری نوین را گرفته است. بیش از دو میلیون گروه ارتش در این جنگ به نبرد تن به تن پرداختند و حدود دو میلیون نفر، از جمله ده‌ها هزار شهروند روسیه جان خود را از دست دادند.
با این حال، نبرد استالینگراد (استالینگراد در آن زمان یکی از مهم‌ترین شهرهای صنعتی روسیه بود) در نهایت جریان جنگ جهان دوم را به نفع متفقین تمام کرد.
مقدمه‌ای بر نبرد استالینگراد
در اواسط جنگ جهانی دوم، نیروهای Wehrmacht (ورماخت) آلمان که منطقه بلاروس و اکراین کنونی را در بهار سال ۱۹۴۳ اشغال کرده بودند، تصمیم گرفتند در تابستان همان سال به جنوب روسیه حمله کنند.
نیروهای روسیه قبل از آن موفق شده بودند در زمستان ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۲ به رهبری جوزف استالین با موفقیت حمله آلمان به بخش غربی این کشور (که با هدف فتح مسکو انجام شده بود) را دفع کنند و جلوی پیشروی آن‌ها را بگیرند. با وجود این موفقیت، ارتش سرخ استالین در آن نبرد هم از لحاظ نیروی انسانی و هم تسلیحاتی تلفات زیادی داده بود.
استالین و فرمانده‌هانش، از جمله نیکیتا خروشچف (رهبر آینده اتحادیه شوروی بعد از استالین) اعتقاد داشتند که باید مسکو را هدف حمله نازی قرار دهند درصورتی که هیتلر و ورماخت طور دیگری فکر می‌کردند.
آن‌ها می‌گفتند باید استالینگراد را هدف حمله قرار دهند زیرا استالینگراد مرکز صنعتی روسیه است و توپ‌های جنگی این کشور (که از بقیه محصولات جنگی مهم‌تر هستند) در این شهر ساخته می‌شود. رودخانه وولگا که از این شهر می‌گذشت هم راه دریایی مهمی بود که بخش غربی کشور را به بخش شرقی آن متصل می‌کرد.
درنهایت آدولف هیتلر به ارتش ورماخت دستور داد استالینگراد را اشغال کنند چراکه می‌دانست علاوه بر مزیت‌هایی که با تصرف این شهر نصیبش می‌شود، اسم این شهر شبیه به نام استالین (رهبر ارتش روس) است و تصرف آن در رسانه‌ها پروپاگاندای پرسروصدایی راه می‌اندازد. به همین خاطر بود که روس‌ها هم بیشتر از شهرهای دیگر از استالینگراد محافظت می‌کردند.
وقتی هیتلر اعلام کرد که بعد از اشغال استالینگراد همه مردان را می‌کشد و زن‌ها را تبعید می‌کند، نبردی سخت و خونین بین آن‌ها شکل گرفت. استالین به همه شهروندان روسیه دستور داد اسلحه به دست بگیرند و برای دفاع از شهرشان از تمام قوای خود استفاده کنند. لشکر ششم ورماخت سرانجام در ۲۳ آگوست سال ۱۹۴۲ حمله خود را آغاز کرد.
آغاز نبرد استالینگراد
نیروهای روسیه ابتدا طی یک سری حملات نامنظم در شمال استالینگراد جلوی پیشروی ارتش ورماخت را گرفتند. آن‌ها در این درگیری ۲۰۰ هزار نیروی خود را از دست دادند ولی توانستند با موفقیت سربازان آلمانی را به عقب برانند.
از آنجایی که روس‌ها از قبل از نقشه هیتلر خبر داشتند، بیشتر ذخایر گندم خود را به خارج از استالینگراد فرستاده بودند ولی شهر را تخلیه نکردند و بیش از ۴۰۰ هزار شهروند در زمان جنگ در شهر زندگی می‌کردند زیرا رهبر روسیه فکر می‌کرد حضور آن‌ها موجب انگیزه بخشی به نیروهایشان می‌شود و باعث می‌شود تلاش بیشتری برای دفاع از شهر کنند.
چند روز بعد از آغاز حمله، نیروی هوایی آلمان نازی، به نام Luftwaffe (لوفت‌وافه)، مسیر رودخانه وولگا را بست تا هیچ‌کس نتواند از آن عبور کند. آن‌ها در این فرایند چند کشتی تجاری روسی را هم غرق کردند. از اواخر آگوست تا آخر این نبرد، نیروی هوایی آلمان هزاران بمب هوایی بر سر شهروندان استالینگراد فرود آورد و موجب مرگ بسیاری از آن‌ها شد.
تعداد تلفات شهروندان در این جنگ دقیقاً مشخص نیست اما تخمین زده شده که ده‌ها هزار نفر کشته داده‌است. همچنین بیش از ده‌ها هزار نفر اسیر شده و در اردوگاه‌های آلمان به بردگی گرفته شدند.
تا سپتامبر آن سال نیروی هوایی آلمان کنترل بیشتر حملات استالینگراد را به دست گرفته بود و روس‌ها به‌شدت ناامید شده بودند. حتی کارگران شهر که در تولید تسلیحات جنگی نقشی نداشتند (و هیچ سلاح گرمی نداشتند)، در آن زمان اعزام به جنگ شدند و زن‌ها هم برای کندن گودال در خط مقدم به ارتش کمک می‌کردند.
با وجود این، روسیه تلفات زیادی را متحمل شد و تا پاییز سال ۱۹۴۲، استالینگراد با خاک یکسان شده بود.
«فرمان عدم عقب‌نشینی»
با وجود تلفات سنگین و خرابی‌هایی که نیروی هوایی آلمان به بار آورده بود، استالین به نیروهایش دستور داد در شهر بمانند و عقب‌نشینی نکنند. این دستور که تحت عنوان «حکم شماره ۲۲۷» صورت گرفت، بعداً به فرمان «عدم عقب‌نشینی» معروف شد. استالین در این امریه نیروهایش را تهدید کرد که اگر عقب‌نشینی کنند به دادگاه نظامی می‌روند و محکوم به اعدام می‌شوند.
با کمتر از ۲۰ هزار نیرو در شهر و کمتر از ۱۰۰ تانک، فرمانده‌های استالین بالاخره نیروهای کمکی‌شان را به شهر و مناطق اطراف ارسال کردند. در این زمان نبرد به داخل خیابان‌های استالینگراد کشیده شده بود و تک‌تیراندازهای هر دو جناح پشت‌بام خانه‌ها را پر کرده بودند.
فرماندهان روسی، گئورگی ژوکوف و الکساندر واسیلوسکی نیروهای روسی را در کوه‌های شمال و غرب شهر آماده به رزم سازماندهی کرده بودند تا از آنجا فرایند ضدحمله‌شان را به نام «عملیات اورانوس» آغاز کنند.
تا آخر نوامبر سال ۱۹۴۲ با اینکه روسیه تلفات زیادی را متحمل شده بود، توانست نوعی حلقه دفاعی دورتادور شهر به وجود آورد و حدود ۳۰۰ هزار نفر از ارتش آلمانی و متحدان آن‌ها را در لشکر ششم ورماخت به دام بیاندازد. این عملیات بعداً سوژه یک فیلم پروپاگاندایی به نام «نبرد استالینگراد» قرار گرفت.
از آنجایی که محاصره نظامی روسیه دسترسی نیروهای آلمان را به ذخایر غذایی محدود کرده بود، آن‌ها به‌شدت گرسنه شده بودند و روسیه هم در ماه‌های سرد زمستان پیشِ رو، از این نقطه ضعف استفاده کرد.
آغاز زمستان روسیه
وقتی سرمای بی‌رحمانه روسیه فرا رسید، فرماندهان شوروی می‌دانستند که آلمانی‌ها در نقطه ضعفشان قرار دارند چراکه برای جنگیدن در سرما آموزش ندیده بودند و تجهیزات کافی برای این کار را هم نداشتند. درنتیجه حلقه دفاعی‌شان را در اطراف استالینگراد محکم‌تر کردند تا نگذارند هیچ‌گونه مهمات یا ذخیره غذایی به آن‌ها برسد و آن‌ها را در دامی سخت قرار دادند.
به لطف موفقیت‌هایی که روسیه در نبردهای نزدیک دیگر پیدا کرده بود، از جمله در روستوف-نا-دونو (شهری با ۲۵۰ مایل فاصله از استالینگراد)، نیروهای آلمان (که بیشتر آلمانی و ایتالیایی بودند) درگیر چندین نبرد شده وتمرکزشان را از دست داده بودند. درنتیجه روس‌ها در عملیاتی به نام Little Saturn خطوط دفاعی بیشتر نیروهای ایتالیا را در غرب شهر از بین بردند.
در این زمان، فرماندهان آلمان عقب‌نشینی کردند و دست از تلاش برای نجات نیروهای محاصره‌شده خود برداشتند. با وجود اینکه نیروهای هیتلر در محاصره روسیه داشتند از گرسنگی تلف می‌شدند و هیچ تجهیزات جنگی دیگری نداشتند، او حاضر به تسلیم نشد.
پایان نبرد استالینگراد
تا فوریه سال ۱۹۴۳، نیروهای روسیه استالینگراد را پس گرفتند و حدود ۱۰۰ هزار سرباز آلمان را اسیر کردند، هرچند خیلی از نیروهای آلمان تا اوایل مارس هنوز به صورت پراکنده به مقاومت خود ادامه دادند. بیشتر این سربازان اسیر در اثر بیماری یا گرسنگی در اردوگاه‌های زندانی روسیه جان باختند.
شکست در نبرد استالینگراد اولین باختی بود که هیتلر در حضور همه به آن اعتراف کرد. این شکست باعث شد هیتلر و قدرت‌های محور در حالت دفاعی قرار بگیرند و نیروهای روسیه با اعتماد‌به‌نفس بیشتر به جنگ در جبهه شرقی جنگ جهانی دوم ادامه دهند.
در آخر، بیشتر مورخان باور دارند که نبرد استالینگراد نقطه تحول مهمی در جنگ جهانی دوم بود و توانست تا حد زیادی نتیجه جنگ را به نفع متفقین تغییر دهد. در ابتدای ماه مارس پیروزی از آن متوفقین روسیه، برتانیا، فرانسه و ایالات متحده آمریکا شده بود.
در فوریه سال ۲۰۱۸، روس‌ها در وولگوگراد (نام کنونی استالینگراد) جمع شدند تا ۷۵امین سالگرد این پیروزی را (که روزی باعث ویرانی شهرشان شده بود) جشن بگیرند.
قسمت ۱۵ پادکست پرچم سفید به نبرد استالینگراد اختصاص دارد که می‌توانید از در ادامه آن را بشنوید:
