ناتو چیست ؟ این شاید مهمترین سوالی باشد که ما پس از حمله روسیه به اوکراین بپرسیم. ناتو و ماده ۵ اون در سال ۱۹۴۹ پس از جنگ جهانی دوم به وجود آمدند. آن هم زمانی که جنبش‌های کمونیستیِ مورد حمایت اتحاد جماهیر شوروی، تهدیدی جدی برای دولت‌های منتخب دموکراتیک در سراسر اروپای ویران شده بود.
ماده پنج، سنگ بنای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است و بیان می‌کند که حمله به یک عضو ناتو، حمله به همه اعضای آن است. علیرغم اهمیت آن، ناتو تنها یک بار در تاریخ خود به ماده ۵ استناد کرده است. آن هم در پاسخ به حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱. اما همین موضوع دستمایه و بهانه‌ای بوده برای حمله روسیه به اوکراین.
ناتو چیست و چرا به وجود آمده؟
بریم سال ۱۹۴۸ تا شاید بفهمیم ناتو چیست و چرا تشکیل شده؟ در سال ۱۹۴۸ حزب کمونیست چکسلواکی حکومت دموکراتیک این کشور را سرنگون کرد. در حالی که در آلمان، مقامات شوروی بخش تحت کنترل متفقین در برلین را در تلاش برای تقویت موقعیت خود، مورد محاصره قرار داده بودند.
حمل و نقل هوایی برلین، وقتی که هواپیماهای آمریکایی و بریتانیایی مواد غذایی، سوخت و سایر لوازم حیاتی را برای شهروندان منزوی برلین غربی حمل می‌کردند، یک پیروزی اولیه برای غرب در جنگ سرد بود.
با راه‌اندازی طرح مارشال که کمک اقتصادی به کشورهای جنگ زده اروپا بود، ایالات متحده قاطعانه سیاست قبلی خودش یعنی انزواگرایی را کنار گذاشته بود.
اما در چنین برهه‌ی پر از آسیب‌پذیری، واضح بود که اروپا برای مقابله با قدرت اتحاد جماهیر شوروی، جلوگیری از احیای جنبش‌های نظامی ناسیونالیستی (مانند نازیسم) و امکان فعالیت‌های سیاسی، نه تنها به کمک اقتصادی، بلکه به حمایت نظامی هم نیاز داشت.
تنش بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی منجر به تشکیل اتحادهای کلیدی شد که در طول جنگ سرد هم ادامه داشت.
در آوریل ۱۹۴۹ نمایندگان ۱۲ کشور ایالات متحده، کانادا، بریتانیا، فرانسه، بلژیک، هلند، نروژ، دانمارک، لوکزامبورگ، ایسلند، ایتالیا و پرتغال در واشینگتن گرد آمدند تا پیمان آتلانتیک شمالی را امضا کنند.
رئیس جمهور هوقت امریک، هری ترومن در مراسم امضای قرارداد گفت: “مردان با شجاعت و بینش هنوز هم می‌توانند سرنوشت خود را تعیین کنند. آنها می‌توانند بردگی یا آزادی، جنگ یا صلح را انتخاب کنند… اگر امروز چیزی قطعی است، اگر چیزی اجتناب ناپذیر در آینده وجود دارد، هرچه باشد، خواست مردم جهان، آزادی و صلح است.”
اما متن ماده ۵ چه بود؟
مفاد کلیدی ماده ۵ شامل این بود: “طرف‌ها توافق می‌کنند که حمله مسلحانه به یک یا چند کشور اروپایی یا آمریکای شمالی، حمله علیه همه آنها تلقی شود.”
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ ناتو درهای خود را به کشورهای سابق پیمان ورشو (جمهوری چک، مجارستان و لهستان) و جمهوری‌های شوروی سابق (بلغارستان، استونی، لتونی، لیتوانی، رومانی، اسلواکی، و اسلوونی) باز کرد. این اتحاد همچنین نقش خود را گسترش داد.
کشورهای عضو در دهه ۱۹۹۰ نیروهای حافظ صلح را به بوسنی فرستادند و در سال ۱۹۹۹ در صربستان برای دفاع از کوزوو بمب گذاری کردند.
چندین جمهوری شوروی سابق، از جمله جمهوری‌های منطقه بالتیک، پیوستن به ائتلاف ناتو را شروع کردند. ماده ۵ پس از حملات ۱۱ سپتامبر مورد استناد قرار گرفت.
در ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۱ یک روز بعد از حمله‌های تروریستی در مرکز تجارت جهانی و پنتاگون، ناتو برای اولین بار در تاریخش به ماده 5 استناد کرد و اعضای خود را متعهد کرد که در پاسخ به حملات در کنار ایالات متحده بایستند.
در قطعنامه‌ای چهار بندی که به اتفاق آرا به تصویب رسید، این سازمان عزم خود را نشان داد که تهدیدات علیه امنیت جهانی در ۵۲ سال بعد از تأسیس این اتحاد به شدت به اصول خودش پایبند است. در ۱ اکتبر ۲۰۰۱ لرد رابرتسون، دبیر کل ناتو، یک کنفرانس مطبوعاتی برای بحث در مورد رویدادهای 11 سپتامبر برگزار کرد و متعهد شد که از 18 متحد ناتو در مبارزه علیه تروریسم بین المللی حمایت کند.
علاوه بر مشارکت در جنگ در افغانستان، پاسخ ناتو به حملات ۱۱ سپتامبر طبق ماده ۵ شامل عملیات Eagle Assist بود که طی آن هواپیماهای ناتو به گشت‌زنی در آسمان ایالات متحده به مدت هفت ماه بین سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۲ مشغول بودن و به عملیات Active Endeavour کمک کردند. توی این عملیات، نیروهای دریایی ناتو برای انجام فعالیت های ضدتروریستی در شرق مدیترانه اعزام شدند.
عملیات Active Endeavour در اکتبر ۲۰۰۱ شروع شد و بعد به کل منطقه مدیترانه گسترش پیدا کرد و تا سال ۲۰۱۶ هم تموم نشد. ناتو اقدامات دفاعی جمعی را در موقعیت‌های دیگر از جمله استقرار موشک در مرز ترکیه و سوریه در سال 2012 انجام داده است. از جمله سه برابر کردن تعداد نیروهای ناتو.
در سال ۲۰۱۴ کشورهای عضو ناتو موافقت کردند که تلاش کنند تا ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف دفاع کنند، اگرچه اکثر کشورهای عضو در رسیدن به این هدف غیر الزام‌آور ناکام مانده‌اند.
روابط آمریکا و ناتو در دوران ترامپ و بایدن
ترامپ از ناتو انتقاد کرد و در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۷ آن را “منسوخ” خواند و گفت ناتو چیست و چرا هست؟ او از بقیه اعضای ناتو به خاطر عدم هزینه کافی برای دفاع انتقاد کرد.
اما او همچنین در ژوئن ۲۰۱۷ طی یک کنفرانس خبری با رئیس‌جمهور رومانی، تعهد ایالات متحده به ماده ۵ را یادآوری کرد: “من ایالات متحده را به ماده 5 متعهد می‌دانم، و مطمئناً ما آنجا هستیم تا از آن محافظت کنیم، و مطمئناً این یکی از دلایلی است تا از مردم بخواهم با پرداخت پول لازم ، در تقویت نیروهای ناتو به ما کمک کنند. “
در فوریه ۲۰۲۲ جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، به نیروهای آمریکایی در شرق اروپا دستور داد تا نیروهای ناتو را در حالی که نیروهای نظامی روسیه، اوکراین را محاصره کرده‌اند، تقویت کنند. با احاطه شدن مرز اوکراین، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، اصرار دارد که جمهوری‌های شوروی سابق هرگز اجازه ندارد به ناتو بپیوندد.
همانطور که جان اف. کربی، سخنگوی پنتاگون در یک نشست مطبوعاتی در ۲ فوریه ۲۰۲۲ گفت:”تعهد ما به ماده 5 ناتو و دفاع جمعی ثابت مانده است.” اما خب این شاید خیلی هم در عمل هنوز به واقعیت نپیوسته و امروز، تقریبا اواسط اسفند سال ۱۴۰۰ و فوریه سال ۲۰۲۲ چند روزی از حمله روسیه به اوکراین می‌گذرد و ناتو نه تنها هیچ واکنشی نشان نداده است که در اتخاذ تصمیمات مهم، تعلل معناداریه. انگار که در برابر روسیه توان جنگ همه‌گیری را ندارند یا نمی‌خواهند تجربه جنگ جهانی دوم تکرار شود.
آیا جنگ جهانی دیگری در راه است؟
