بعضی از مکان‌ها، محله‌ها و ساختمان‌ها حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. حرف‌هایی که گاهی می‌توانند به روشن شدن زوایای تاریک تاریخ یا فهم ما از آن کمک کنند. باغ سلطنت آباد یکی از همین مکان‌هاست. این باغ در یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران، اتفاقات عجیب و حتی سرنوشت‌سازی را از سر گذرانده و هنوز هم در شمال تهران، حوالی محله پاسداران، پابرجاست.
تهران برای سلطنت، شمیران برای زندگی
در بین خاطرات و سفرنامه‌های باقی‌مانده از روزگار قاجار گرمای طاقت‌فرسای تابستان تهران مسئله‌ای چشمگیر است. گرمای هوا همراه با آلودگی و بوی عفونت حاصل از تجمع زباله‌ها نه‌تنها عرصه را بر مردم عادی تنگ می‌کرد، بلکه اهالی دربار، سیاحان اروپایی و حتی شخص شاه را نیز از پایتخت فراری می‌داد و آن‌ها را روانه اطراف تهران به‌خصوص شمیران می‌کرد.
در این بین ناصرالدین‌شاه قاجار در صف اول کوچ‌کنندگان به شمیران بود. او ابتدا، در فصول گرم سال به کاخ نیاوران می‌رفت. اما چون نیاوران در دامنه البرز بود و چشم‌انداز دلخواه شاه را نداشت، او دستور داد تا اهالی محله حصار رضا بیک (متعلق به رضا بیک یکی از اشراف قاجار) آن منطقه را تخلیه کنند و بعد آن جا را سلطنت‌آباد نامید.
هنگامی که رفت‌وآمدهای شاه به سلطنت‌آباد افزایش یافت و نخستین جاده شوسه نیز در مسیر این باغ ساخته شد، درباریان، اشراف و اروپاییان تهران هم به دنبال شاه در شمیران ساکن شدند.
شاه قاجار در ۱۲۷۴ قمری کار ساخت کاخ سلطنت آباد را آغاز کرد و در ۱۳۰۵ قمری آن را به اتمام رساند و چون محل کاخ جدید از هر چهار طرف چشم‌انداز مناسبی داشت، توانست بسیار مورد توجه شاه قرار بگیرد.
باغ سلطنت آباد یا عمارت سلطنت‌آباد
اما آن چه بیشتر از خود باغ اهمیت داشته و دارد، بناهایی است که در آن ساخته شده است. از آن جایی که ایرانیان بیش از گردش در باغ به نشستن و تماشای مناظر آن علاقه‌مندند، باید کوشک‌ها و عمارات مختلفی در باغ ساخته می‌شد تا اقامت شاه و ملازمانش در باغ به ساده‌ترین و مفرح‌ترین شکل ممکن صورت می‌گرفت.
در نتیجه علاوه بر کاخ اصلی چند عمارت، برج ساعت، برج خوابگاه، کبوترخانه، حوض‌خانه و یک کلاه‌فرنگی نیز در محوطه باغ ساخته شد و در سال ۱۲۹۸ قمری نیز عمارتی اختصاصی برای ملیجک، عزیزالسلطان ساخته شد.
کارهای داوطلبانه
علاوه بر زنانی که شاغل بودند و دستمزد می‌گرفتند، عده‌ای نیز به صورت داوطلبانه کار می‌کردند. برای مثال سازمان خدمات داوطلبانه زنان آمریکایی (AWVS)، افراد داوطلب را جذب می‌کرد تا به آن‌ها در زمینه تعمیرات وسایل خانه، کمک‌های اولیه و مهارت‌های کاربردی مربوط به جنگ مانند نقشه‌خوانی، عکاسی بالینی و کد مورس آموزش دهد و از آنان برای کمک به پرسنل نظامی و دوختن لباس برای خانواده‌ی نظامیان کمک بگیرد.
افراد داوطلب همچنین برای توزیع جیره‌بندی‌ها، فروش اوراق قرضه جنگی و استخدام نیروهای جدید جهت اهدای خون، پرستاری و کشاورزی اعزام می‌شدند.
باغ سلطنت آباد از شکار تا عزاداری
با وجود این ساخت‌وسازها باغ از چنان وسعتی برخوردار بود که شاه و اطرافیانش در آن به شکار می‌پرداختند و حتی بعد از متروک شدن تکیه نیاوران، تکیه دولت در نزدیکی کاخ سلطنت آباد ساخته شد. در این تکیه که در روزنامه دولت علیه ایران درباره‌اش سخن گفته شده، مراسم‌های سوگواری و عزاداری عاشورا و تعزیه‌گردانی باشکوهی با حضور مردم برگزار می‌شده است. اما عمر تکیه دولت در این محل طولانی نبود و بر اثر وزش بادهای شدید، بنا تخریب شد و قربانی‌های زیادی هم گرفت. پس از آن بود که تکیه دولت گلستان مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار گرفت.
در مجموع کاخ سلطنت آباد از حیث گچ‌بری، آینه‌کاری و کاشی‌کاری از بناهای باشکوه دوران خود بود که مانند سایر بناهای حکومتی و عمومی نیمه اول دوره ناصری به شیوه ایرانی ساخته شده است.
این باغ و عمارت‌هایش تا زمان انقراض سلسله قاجار جزو اموال دولتی به‌حساب می‌آمد و به گفته عبدالله مستوفی، هم‌زمان با هجدهمین تولد احمد میرزا، تاج‌گذاری رسمی شاهزاده قاجار نیز در کاخ ییلاقی ناصرالدین‌شاه برگزار شده است.
باغ و عمارت سلطنت‌آباد در هفته‌های پایانی حکومت خاندان قاجار در اختیار محمدحسن میرزا، آخرین ولیعهد این خاندان قرار گرفت. اما در آبان سال ۱۳۰۴ و انقراض قاجار با رای مجلس شورای ملی محمدحسن میرزا از ایران اخراج و باغ سلطنت‌آباد از مالکیت او خارج شد.
پس از قدرت گرفتن و به تخت نشستن رضاشاه بخشی از این کاخ تخریب و به کارخانه مهمات‌سازی ارتش تبدیل شد.
محاکمه مصدق در باغ سلطنت‌آباد؛ کنایه‌ای به وسعت خاندان قاجار
در دوره پهلوی دوم و بعد از کودتای ۲۸ مرداد دادگاه محاکمه نظامی مصدق در تالار آیینه قصر سلطنت آباد برگزار شد. مصطفی اسلامیه انتخاب سلطنت آباد برای محاکمه مصدق را پر از معنای کنایه‌آمیز می‌داند و معتقد است محمدرضا شاه پهلوی با برگزاری محاکمه در قصری که متعلق به سلسله پیشین بود، می‌خواست شکوه و جلال شاهانه خود را به رخ مصدق یا به قول اعضای دادگاه، مصدق‌السلطنه بکشاند
پایان
مجموعه سلطنت آباد در ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ به‌عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروز در اختیار ارتش قرار دارد. در دهه ۶۰ نام سلطنت آباد به یاد جنگ و انقلاب سال ۵۷ به نام پاسداران تغییر کرد و تا کنون به همین نام خوانده می‌شود.
